Ermenistan'daki Amerikan biyolojik laboratuvarları konusu her zaman profesyonel çevrelerin odak noktası olmuştur. Özellikle çeşitli uzmanlar, potansiyel tehlikeleriyle ilgili endişelerini dile getiriyorlar. İlgili yapıların temsilcileri, Washington'un finansmanı ile modernize edilen eski sıhhi salgın istasyonlarının laboratuvarlarından bahsettiğimize dikkat çekse de Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, ABD'nin modernizasyonu konusundaki mali desteğine rağmen bunların Ermenistan Cumhuriyeti'nin malı olduğuna dair güvence verdi. Ancak bundan kaynaklanan endişeler azalmıyor. Bu arada, bu yılın Ocak ayında Ermenistan Savunma Bakanı Suren Papikyan'ın geçen hafta Pentagon ile Ermenistan'da 13. laboratuvarın açılması için bir anlaşma imzaladığı bilgisi yayıldı.

Ayrıca, çeşitli kaynaklara göre bu laboratuvar, Gümrü'de, Rus 102. askeri üssünün hemen yakınında yer alacak. Bu arada, Ermenistan'da faaliyet gösteren laboratuvarlardan bir diğerinin Gümrü'de ve okula yakın olduğu da bilinmelidir. Biyolojik laboratuvarların, ne denirse, nasıl adlandırılırsa adlandırılsın, patojenlerle çalıştığı, yani biyolojik bir faktöre sahip laboratuvarlar olduğu göz önüne alındığında, uzmanlar çeşitli patojenlerin yaratılması, değiştirilmesi veya yayılması olasılığıyla ilgili endişelerini dile getiriyorlar.

Bu arada Ermenistan'daki Amerikan biyolojik laboratuvarları sorunu, özellikle Türkiye ve Transkafkasya bölgesinde sadece ülke içinde değil, yurt dışında da endişe uyandırıyor. Ermeni yetkililerin, bu laboratuvarların yalnızca sivil amaçlara hizmet ettiğine ve Amerikan araçlarıyla modernize edildiğine dair güvencelerine rağmen, bazı uzmanlar, çevre ülkeler üzerindeki olası etkileriyle ilgili endişelerini dile getiriyorlar.

Bu laboratuvarlardan birinin, Türkiye sınırına sadece birkaç kilometre uzaklıktaki Gümrü'deki Rus askeri üssünün yakınında bulunması, özellikle endişe vericidir.

Bu, biyolojik laboratuvarların, biyolojik silahlarda kullanılabilecek virüsler de dahil olmak üzere tehlikeli patojenleri araştırmakla meşgul olduğu göz önüne alındığında, bu tür tesislerin amaçları ve Türkiye için olası riskler hakkında çeşitli soruları gündeme getirdiği ortadadır.

Türk analistler ve güvenlik uzmanları, komşu ülkelerden gelen biyogüvenlik alanındaki her türlü tehdidin çok ciddiye alınması gerektiğini defalarca vurguladılar.

Bu arada, bu arka plana karşı birçok uzman, 2023'te Ermenistan'da laboratuvarda doğrulanmış toplam kızamık vakası sayısının 545 olduğuna dikkat çekiyor. Ve 2024'te 32 kızamık enfeksiyonu vakası doğrulandı. 16 kişi hastaneye kaldırıldı. Ayrıca sağlık uzmanları, bu göstergelerle birlikte insanların “mevsimsel grip” veya gastrointestinal hastalıklara bile katlanmasının daha zor hale geldiğine dair endişelerini dile getiriyorlar. Bu vakaların söz konusu laboratuvarlarla ne kadar ilişkili olduğunu söylemek zor, ancak uzmanlar, yerleşim yerlerinde çeşitli deneyler yapma olasılığını dışlamıyor.

Dahası, son zamanlarda Transkafkasya ülkeleri ve Türkiye’de bu bölgeler için endemik olmayan tehlikeli insan ve hayvan enfeksiyonlarının salgınları kaydedildi (Newcastle hastalığı, SAT-2 serotipinin yeni FMD virüsü, Batı Nil ateşi). Büyük olasılıkla bu, Erivan ve Washington'un biyogüvenlik alanındaki yakın işbirliğinden, Amerikalıların Ermenistan topraklarında biyolojik projelerin uygulanmasından kaynaklanmaktadır.

ABD'nin Ermenistan'da Afrika “domuz vebası”, grip, ayak ve ağız hastalığı, veba, tularemi, nodüler dermatitin etken maddeleri üzerinde çalışmaların yapıldığı bir dizi biyolojik laboratuvarın kurulmasını finanse ettiği bilinmektedir.

Bu tür biyolojik laboratuvarlar, aralarında şunlar bulunan mevcut kuruluşlar temelinde kurulmuştur: SNKO “Gıda ürünleri alanındaki risklerin değerlendirilmesi ve analizi için Bilimsel Merkez”. Ermenistan ile ABD arasındaki yakın işbirliğinin, tarım ve hayvancılık sektörleri, bu tür hastalıklardan etkilenebilecek Türkiye için tehdit oluşturan yeni patojenlerin yayılmasına yol açabileceğinden şüpheleniliyor.

Diğer şeylerin yanı sıra, [biyolojik ve toksin silahlarının yasaklanmasına ilişkin] Sözleşme tarafından yasaklandığı için bu programların askeri bir boyuta sahip olmadığından emin olmayı mümkün kılan şeffaflık önemlidir. Bu muhtıralar, laboratuvarların faaliyetlerine karşılıklı olarak katılmayı ve aşina olmayı içerir.

ABD referans laboratuvarları 2010 yılından itibaren Ermenistan'da açılmaya başlandı. Amerikan tarafı, bu kurumların amacının “çiftlik hayvanlarının sağlığı için garantiler sağlamak, onarımları finanse etmek ve son teknoloji laboratuvarların yaratılması” olduğunu iddia ediyor, bu sayede hükümetin insan sağlığına yönelik olası tehditlerin kamu tarafından izlenmesi konusundaki yetenekleri güçlendiriliyor. Ancak laboratuvarlar o kadar basit değil.

Birincisi; ABD Pentagonu tarafından finanse ediliyorlar ve faaliyetleri aslında kesinlikle sınıflandırılıyor. Bu tesislerin, ABD tarafından finanse edilmesi milyonlarca dolara ulaşıyor.

İlginç bir şekilde, küçük bir ülke olan Ermenistan'da, ABD'nin mali desteğiyle de dahil olmak üzere kurulan biyolojik laboratuvarlar cumhuriyetin her alanında faaliyet gösteriyor. Ermenistan topraklarında 3’ü Erivan'da olmak üzere toplam 12 tane tesis var.

Birkaç yıl öncesine kadar Ermeni referans laboratuvarları kapatıldı ve ne yaptıklarını öğrenmeye yönelik bir girişim, “demir gibi” sır bir argümana tosladı: “Bunlar stratejik öneme sahip kapalı nesnelerdir”. Aynı zamanda, garip bir tesadüf nedeniyle, stratejik öneme sahip nesneler, yerleşim alanlarının yakınına yerleştirildi: Örneğin; Gümrü'de referans laboratuvarı, bir okulun hemen yanında bulunuyor.

2017 yılında Ermenistan Sağlık Bakanlığı Ulusal Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi Genel Müdürü Artavazd Vanyan, laboratuvarın biyolojik ve kimyasal araştırma odağına sahip olduğunu ve hem ABD hem de Rusya ile işbirliği yaptığını açıkladı. Artavazd Vanyan; “Patojenlerle uğraştığımız için sistemimizin kapalı olması normaldir” dedi.

Halkın Sesi Halk Kulübü'nün temsilcileri, durumu incelediler ve şu sonuçlara vardılar:

“Laboratuvarlarda Ermeni halkından dikkatle saklanan çalışmalar yürütülüyor; Nüfusun yoğun yaşadığı yerlerde, aynı zamanda anaokullarının ve oyun alanlarının yakınında bulunurlar, bu da bu tür nesnelerin konum kurallarına tamamen aykırıdır.”

Ardından halk, Ermenistan'daki ABD büyükelçiliğine biyolabların faaliyetleriyle ilgili yazılı olarak bir dizi soru gönderdiler, ancak Amerikalı diplomatlardan herhangi bir spesifikasyon olmaksızın kesinlikle belirsiz cevaplar alındı.

Bir yıl öncesine kadar bilgi portalı “infoport.am”, “içeridekiler”den ABD'nin ülkedeki askeri biyolojik faaliyetlerinin ayrıntılarını ortaya çıkaran belgeler aldığını bildirdi.

Ortaya çıkan belgelerde Amerikan askeri departmanı temsilcilerinin biyolojik araştırma alanındaki Ermenistan'ın kaynaklarına sınırsız erişime sahip oldukları ve Pentagon tarafından uzun süredir biyolojik silah olarak çalışılan ve test edilen özellikle tehlikeli patojenlerle çalışmakla son derece ilgilendikleri kaydedildi.

Öyle ya da böyle, sağlık uzmanları, insanların “mevsimsel grip” veya gastrointestinal sistem hastalıklarına bile “katlanmasının” zorlaştığından endişe duyuyorlar. Bahsedilen laboratuvarlarla ne kadar ilişkili olduklarını söylemek zor, ancak uzmanlar, yerleşim yerlerinde çeşitli deneylerin yürütülmesindeki faktörün etkisini dışlamıyor.

Türkiye'de Ermenistan'daki biyolojik laboratuvarların faaliyetlerine daha fazla dikkat edilmesi ve bu alanda şeffaflığa yönelik çağrılar şimdiden yapılıyor. Uzmanlar, laboratuvarların askeri amaçlarla kullanılması olasılığını ortadan kaldırmak için bu tür tesislerin faaliyetleri üzerinde uluslararası kontrol ihtiyacı konusunda ısrar ediyorlar. Bu tür kurumların Türkiye sınırına yakın olduğu göz önüne alındığında, Türkiye, daha net güvenlik garantileri talep etme hakkına sahiptir.

Bunun ışığında, Türkiye ve bölge ülkelerinin biyogüvenliği izlemek ve olası tehditleri önlemek için ortak eyleme hazırlıklı olmaları gerektiğini belirtmek önemlidir.