"Nor Lur’un o meşhur baskısının çıktığı gün, şehirde muazzam bir hareketlenme oldu. Gazetenin beş liraya satıldığını duydum. Fahiş bir fiyattı. Dünyanın en beter karaborsasıydı. Normal fiyatının elli katı. Bir de gazeteyi bu fiyata satanlar, normalde makalemi umursamaması gereken ya da başlarına bir iş geleceğini düşündüklerinden bana karşı bilenmeleri gereken Ermeni Kapalıçarşı esnafı, zanaatkârlarıydı."

Geçen hafta, Zaven Biberyan’ın 1946’da kaleme aldığı ve zamanına göre hayli cesur bir isyan çıkışı olan ‘Al Gı Pave’ başlıklı yazıyı nasıl bir psikoloji içinde yazdığını, Aras Yayıncılık’tan ‘Mahkumların Şafağı’ başlığıyla çıkan anılarından, kendi ağzından aktarmıştım. Biberyan’ın o dönemdeki psikolojisi kadar kritik olan bir başka unsur da, tabii ki Ermeni toplumunun psikolojisi. Ermeni toplumunun sinmişliğini, bezginliğini, yorgunluğunu, korkularını konuştuğumuz şu günlerde, 66 sene evvel bu yazı çıktığında aynı (?) toplumun gösterdiği tepkiyi okumak hayli ilginç. Bunu bize gene Biberyan’ın kendisi anlatsın:

“Yazımın etkisini kestirememiştim. Çünkü her ne kadar isyanımı kamuoyuyla paylaşma fırsatım olmadıysa da, onu öyle uzun süredir içimde büyütmüş, içimden bağırmış, çatılara çıkıp duyurmayı öylesine çok istemiştim ki, o an geldiğinde pek de olağanüstü bir şey yapmadığım hissine kapıldım. Biraz cesareti olan herhangi birinin bunu çoktan yapmış olması gerekiyordu.


Harika oldu. Onca yıllık itilme, biriktirilmiş, sıkışmış o hınç, tatmin edilemeyen isyanlara dönüşen o aşağılamalar ve başlı başına birer suç teşkil eden 20 Kura seferberliğiyle Varlık Vergisi’nin hâlâ kanayan yarası. Tüm bunlar, içlerinden birinin ağzından dökülüyordu.


Nor Lur’un o meşhur baskısının çıktığı gün, şehirde muazzam bir hareketlenme oldu. Gazetenin beş liraya satıldığını duydum. Fahiş bir fiyattı. Dünyanın en beter karaborsasıydı. Normal fiyatının elli katı. Bir de gazeteyi bu fiyata satanlar, normalde makalemi umursamaması gereken ya da başlarına bir iş geleceğini düşündüklerinden bana karşı bilenmeleri gereken Ermeni Kapalıçarşı esnafı, zanaatkârlarıydı. Ama hayır! Halkın bütün katmanlarında baskın olan güçlü hissiyat artık endişe ya da öfke değil, karşılık beklemeden duyulan coşkuydu.


Satıcılar kapış kapış giden gazetenin yeni baskılarını almak için matbaaya koşturuyorlardı. Gazete hiçbir yerde bulunamıyordu. Her zamanki gibi 300 adet basılmıştı. Hayır, böyle olacağını öngörmemiştim. Gerçekten aklıma bile gelmemişti. Aşırı derecede heyecanlanmıştım.


O gün, bir kitle olmanın o coşturucu, o muhteşem hissini tanıdım; birken bin olmak, herkesle uyum içinde olmak, granit bir temelin üzerinde sapasağlam durmak ve bundan keyif almak. Art niyet, çıkar, küçük hesaplar, korkular, tereddütler, ihanet, alçaklık: tüm bunlar buhar olmuştu. Geriye sadece safları sıklaştıran, neşeli zafer şarkıları söyleyen, yoldaş, kardeş, birbirine güvenen, yani insanın en yüce özelliklerini taşıyan bir topluluk kalmıştı. [Okurken burnumun direği sızladı. Bugünkü Türkiye Ermeni toplumu için ne kadar ihtiyacını duyduğumuz ama bir o kadar da uzak olan bir durum. O.K.] Tanrılaşma gibiydi; en eski hayallerimin feveranıydı. Zaten tam da böyle bir anda bir kitleyi kendi isteğiyle şarkı söyleyerek ölüme yürümeye çağırabilirsiniz. Ermeni cemaatine haksızlık etmiştim. Yozlaşmış olsaydı, bir anda ayağa kalkmak için kendiliğinden gelişen o sıçramayı yapamaz, beni her yandan sarıp sarmalayamazdı. Ermeni unsuru çeyrek yüzyıldır bir kere bile böylesine yüce, böylesine gözüpek, böylesine yiğitçe davranmamıştı.”

Ne diyelim, inşallah biz de Ermeni toplumuna haksızlık ediyoruzdur.