Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve Sultan Abdülhamid dönemlerinde İstanbul’a gelerek Osmanlı sarayı için resimler yapan ve yeteneğinden dolayı taltif edilen Rus Donanması baş ressamı İvan Konstantinovic Ayvazovski’ye ait bilinmeyen arşiv belgeleri ilk kez gün yüzüne çıkarıldı.[Padişahların ressamı isyanlara yardım etmiş]Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’nden Prof. Dr. Fatma Ürekli’nin ortaya koyduğu yeni arşiv belgelerine göre, İstanbul’da Osmanlı padişahları için resim yapan ve methiyeler düzen ressam Ayvazovski, hayatının son evresinde Ermeni isyanları ve bağımsız Ermenistan için yoğun şekilde mücadele etmiş. “Trabzon’da Ermenilerin Katliamı” (1895), “Marmara Denizi’nde Trajedi” (1897) başlıklı tablolar da yapan Ayvazovski’nin Rusya’nın Osmanlı Ermenilerine yönelik siyasetiyle irtibatlı olduğu anlaşıldı.

Arşiv belgelerinde, Ermeni Kilisesi’nde vaftiz edilen Ayvazovski’nin kilise defterine “Gevork Ayvazyan oğlu Ovanes (Hovhannes)” olarak kaydedildiği, ancak babasının bir süre sonra kendi soyadını “Gayvazovskiy”, adını ise “Konstantin” olarak değiştirdiği yer alıyor. Ürekli’nin ortaya koyduğu belgelerde ayrıca Rus literatüründe İvan Konstantinovic Ayvazovsky diye kayda geçen ressamın, Ermeni literatüründe ise Hovhannes Ayvazyan olarak kayda alındığı, ünlü ressamın İstanbul’a ilk defa 1845 Nisan’ında geldiği, Beylerbeyi Sarayı’nda Sultan Abdülmecid tarafından kabul edildiğinde, yaptığı eserler dolayısıyla ihsan ve iltifata mazhar olduğu aktarılıyor.

Nişanları yere attı
Prof. Dr. Ürekli, ilk kez ortaya çıkan belgeler ışığında Ayvazovski’nin bilinmeyen misyonu hakkında şu tespitleri sıralıyor: “Ressam Ayvazovski’nin Osmanlı sarayı ile ilişkileri, 1890’daki son İstanbul ziyareti sonrasında farklı bir mahiyet aldı. 1890’daki son İstanbul ziyaretinin ardından Kefe’ye dönerek orada yaşayan Ayvazovski, Ermeniler lehinde ve Osmanlı Devleti aleyhinde propaganda faaliyetlerine girişti. Birçok kez tahrik edici konuşmalar yaptı.

Ermeni Beyliği oluşturulması için Osmanlı memleketinde yaşayan Ermenileri ayaklanmaya teşvik maksadıyla 1895’te düzenlediği hususi bir ziyafette, Osmanlı padişahı ve hükümeti aleyhinde tahrik edici ve hakaret dolu ifadelerde bulundu. Hatta daha da ileri giderek, gerek kendisine ve gerekse hanımına verilmiş olan nişanları davetliler önünde yere atması gibi, bölgedeki Osmanlı şehbenderinin ifadesiyle küstahca muameleye bile cüret etti.”

Sefarete giden rapor
Kefe Şehbenderliği’nden Petersburg Sefareti’ne gönderilen 28 Aralık 1895 tarihli raporda Ayvazovski için şu bilgiler yer alıyor:
“Ayvazovski, geçenlerde konutunda birkaç aileye vermiş olduğu ziyafette, Osmanlı hükümetinin idaresizliğinden dolayı Osmanlı askerleri ile Kürtler’in ve diğer İslam ahalinin Ermeniler’e zulmettikleri ve onları katlettikleri, bu durumdan da bütün Avrupa devletlerinin müteessir olduklarını, dolayısıyla Osmanlı hükümeti nezdinde ciddi ve şiddetli girişimlerde bulunmayı bir vazife addettiklerini belirtmiştir. Yakın zamanda Ermenistan’da bir prenslik teşkili hususu kesin olarak düşünülüyorsa da, şayet bu teşebbüs semeresiz kalırsa, İstanbul’da meskun seksen bini aşkın Ermeni ve Anadolu ile yabancı memleketlerinde yerleşmiş bulunan birkaç milyon Ermeniler bizzat silahlanarak vatanlarını kurtarmak uğrunda can ve mallarını feda etmeye ittifak ettiklerini sözlerine eklemiştir.”