20րդ ­դա­րաս­կիզ­բի լրագ­րող, բա­նաս­տեղծ եւ գրող Զա­պէլ Ե­սա­յեան ճանչ­ցուած է աշ­խար­հի ա­մէ­նէն ան­վախ 5 կի­նե­րէն մէ­կը՝ ա­մե­րի­կեան Refinery29ի լրա­տո­ւա­մի­ջո­ցի վար­կա­ծով:

Ըստ պար­բե­րա­կա­նին՝ «Ե­սա­յեան կնոջ ան­թե­րի օ­րի­նակ է, որ ապ­րած է այն ժա­մա­նակ­նե­րուն, երբ շատ վտան­գա­ւոր էր ցոյց տալ սե­փա­կան խելքն ու ու­ժը»:
2017ի ­Մար­տին ­Զա­պէլ Ե­սա­յեա­նի ա­նու­նով ա­նո­ւա­նա­կո­չո­ւե­ցաւ ­Փա­րի­զի փո­ղոց­նե­րէն մէ­կը,- կը գրէ «Sputnik Ար­մե­նիա»ն:

Զա­պէլ Ե­սա­յեան իր ժա­մա­նակ­նե­րու ա­մե­նակր­թուած հա­յու­հի­նե­րէն ե­ղած է: Ծ­նած է 1878ին Կ.Պո­լիս: Սկզբ­նա­կան կրթու­թիւ­նը ստա­նա­լով Ս­կիւ­տա­րի Ս. ­Խաչ դպրո­ցին մէջ` ան տե­ղա­փո­խո­ւած է ­Փա­րիզ եւ շա­րու­նա­կած ու­սու­մը Սոր­պո­նի հա­մալ­սա­րա­նին մէջ: 1900ին ան ա­մուս­նա­ցած է նկա­րիչ ­Տիգ­րան Ե­սա­յեա­նի հետ եւ 2 ե­րե­խայ ու­նե­ցած: 1908ին վե­րա­դար­ձած է Կ.­Պո­լիս` դառ­նա­լով հա­յե­րու հան­դէպ թրքա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու բռնու­թեանց ա­կա­նա­տե­սը: Ա­տա­նա­յի ջար­դե­րու ա­տեն ստեղ­ծո­ւած պա­տո­ւի­րա­կու­թեան կազ­մին մէջ 1909ին Ե­սա­յեան մեկ­նած է ­Կի­լի­կիա, «Ա­զա­տա­մարտ» թեր­թին մէջ տպագ­րած է յօ­դո­ւած­ներ՝ ա­ղէ­տին մա­սին: ­Կի­լի­կիոյ հա­յու­թեան ող­բեր­գու­թիւ­նը նկա­րագ­րած է «Ա­ւե­րակ­նե­րու մէջ» (1911) պատ­մո­ւածք­նե­րու գիր­քով:

1915ին, խոյս տա­լով ձեր­բա­կա­լու­թե­նէն` ա­պաս­տա­նած է ­Պուլ­կա­րիա, ա­պա՝ ­Թիֆ­լիս, ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին յի­շո­ղու­թիւն­ներ հրա­տա­րա­կած է ­Պա­քո­ւի «­Գործ» ամ­սա­գի­րին մէջ: 1918 թո­ւա­կա­նին ­Մեր­ձա­ւոր եւ ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի եր­կիր­նե­րուն մէջ կազ­մա­կեր­պած է հայ տա­րա­գիր­նե­րու եւ ող­բե­րու հա­ւաք­ման ու տե­ղա­ւոր­ման գոր­ծը: Այդ տա­րի­նե­րուն գրած է «­Վեր­ջին բա­ժա­կը» (1916), «­Հո­գիս աք­սո­րեալ» (1919) վի­պակ­նե­րը, բո­ղո­քած է քա­ղա­քա­կան եւ ըն­կե­րա­յին ա­նար­դա­րու­թիւն­նե­րու դէմ:

1933ին Ե­սա­յեան հաս­տա­տո­ւած է ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տան: Ան հրա­տա­րա­կած է յօ­դո­ւած­ներ` նուի­րո­ւած գրա­կա­նու­թեան ու ա­րո­ւես­տի հար­ցե­րուն, կա­տա­րած թարգ­մա­նու­թիւն­ներ: 1936ին գրող­նե­րու միու­թեան մէջ իր ե­լոյ­թին կը յա­ջոր­դէ ա­նոր ձեր­բա­կա­լու­թիւ­նը: ­Պա­քո­ւի բան­տէն գրո­ղին գրած նա­մակ­նե­րը խօ­սուն են` նոյն տո­կուն, խի­զախ կե­ցո­ւած­քով: Ա­նոր կեան­քի ող­բեր­գա­կան ա­ւար­տը` ող­բեր­գա­կան մա­հո­ւան հան­գա­մանք­նե­րը մինչ այժմ ան­յայտ են: