Sur İlçesi, tarihin eski devirlerinden beri bölgede önemli bir kültür ve medeniyet merkezi olagelmiştir. Mezopotamya ve Anadolu`nun kavşak noktasında bulunan ilçe ve çevresi antik çağdan beri krallıkların ve imparatorlukların kurulduğu bir merkez olmuş ve önemini korumuştur.

Sur’da, İslamiyet’ten önce çeşitli dinlere mensup gruplar yaşamışlardır. Hz. Ömer’in halifeliği döneminde İslâm ordusu hicri 18, milâdi 27 Mayıs 639 yılında Sur’u fetheder. Fetihten sonra halkın büyük bir kısmı, İslâm Dini’ni kabul etmeye zorlanmadan kendi isteği ile Müslüman olurlar.

İlçede, 19. yüzyılına kadar Müslümanlarla birlikte diğer dinlere mensup olan Ermeni, Rum, Katolik, Süryanî, Protestan ve Yahudîler, Allah’ın bir olduğu inancını paylaştıklarından İslam’ın verdiği hoşgörü, müsamaha ve insani yaşama koşuları içerisinde yaşamışlardır. Azınlık durumda olan gayrı Müslimler çeşitli dönemlerde yaşanan salgın hastalıklar, kıtlık ve sosyal olaylar nedeniyle dağılmışlardır. Günümüzde Sur’da gayri Müslimler yok denecek kadar azdır.

İlçe merkezinde Hıristiyanlık kültürüne ait önemli eserler bulunmaktadır. Hıristiyanlık döneminde Sur’da inşa edilen kiliselerden tespit edilebilenler şunlardır: Mar Thoma, Meryem Ana, Vaftizci Mar Yuhanna, Mar Istefanos, Mar Zu’oro, Mar Hananyo, Saint George, Kırklar, Mar Kozma, Mar Şilo, Mar Petyun (Pityon) ve Saint Teodoros Kiliseleri. Ermeni Katolik Kilisesi, Surp Giregos Kilisesi ve Surp Sargis Kilisesi günümüzde kısmen ayaktadır.

1. SİNAGOG/HAVRA

Sur Merkezde bulunan Sinagog, Hasırlı Mahallesi, Küçükbahçecik Sokak 3. Çıkmazda yer almaktadır. Özentisiz eklentiler sonucu tarihi özelliği büyük ölçüde yok olan Sinagog, günümüzde ikametgâh olarak kullanılmaktadır. Sinagog’un arka kısmına ve üstüne ilave kısımlar yapılmıştır.

Bugün Sinagog’da görülemeyen İnşa Kitabesinde “Gelişin mübarek olsun ve çıkışın da (Tekvin, 5) Sene 5600 Dünyanın yaratılışına göre” yazdığı aktarılmaktadır. İbrani takvime göre verilen 5600 tarihi, miladi takvime çevrildiğinde, Havra’nın 1840 yılında yapıldığı/onarıldığı anlaşılmaktadır.

Hz. İlyâs (a.s.)’ın bir süre burada kaldığı ve bu Sinagog’da peygamberliğini ilan ettiğine inanılmaktadır. Sinagog’da mevcut olan küçük bir oda daima kapalı tutulmaktadır. Bu oda Yahudiler ve diğer dinlere mensup kişiler için kutsaldır. İnançlarına göre Hz. İlyâs bu odada peygamberliğini ilan etmiştir.

2. SÜRYANİ KADİM MERYEM ANA KİLİSESİ

Tapuda Süryani Kadım Meryem Ana Kilisesi Cemaati Vakfı adına kayıtlı olan, kilise, Sur İlçesi Lalebey Mahallesi, Ana Sokakta bulunmaktadır.
Yapı topluluğu; kilise, Mar Yakup kutsal alanı, 4 avlu, derslik ve lojmandan oluşur. Kilisenin iç alanı 323 m2’dir. Kubbesi sekiz sütun üzerine oturmaktadır. Avluda sekizgen ve bazalt taştan yapılmış bir havuz bulunmaktadır.
Kilisede tarihi değere sahip üç ahsap mihrap, resimler ve Roma biçimi kapısı ilgi çekicidir. Ayrıca kilisede bazı azizlerin resmi bulunmaktadır. İlçenin en güzel Süryanî-i Kadîm/Yakubî mezhebi kilisesidir.

Süryani Kadim Meryem Ana Kilisesi

Meryem Ana Kilisesi’nin yapılış tarihi kesin olarak tespit edilememekle birlikte 282 yılında Sur’a yerleşen Nusaybinli Mar Afrem’ın 303 yılında bu kilisede vaftiz edildiği bilgisine dayanılarak en geç 3. yüzyılın hemen başlarında inşa edildiği tahmin edilmektedir. Sur ve yakın çevresinin en önemli tapınaklarından biridir. Bugün hala kullanılan tek Süryani mabedi, Meryem Ana Kilisesi’dir. Birçok onarım geçiren yapının 1689’da mihrap bölümü, 1693’te Mor Yakup kısmı ve 1719 yılında da kilise bölümü onarım geçirmiştir. Kilise günümüzdeki halini 2004–2005 yılları arasında yapılan restorasyon ile almıştır.

3. ERMENİ KATOLİK KİLİSESİ

Tapuda Ermeni Katolik Kilisesi Cemaati Vakfı adına kayıtlı kilise, Sur İlçesi Hasırlı Mahallesi, Muallâk Sokak, Numara 33’de bulunmaktadır.

Alçıyla oldukça bezenen kilise buna ek olarak zengin çini ve mukarnas şöleni yapının mimari zenginliğini artırmaktadır. Kilisenin 16. veya 17. yüzyılda yenilendiği veya yeni yapıldığı, böylece bu bezemelere sahne olduğu anlaşılmaktadır. Ermeni Katolik Kilisesi Sur ’da bulunan kiliseler içinde en zengin dekorasyona, süslemeye sahip olanıdır. Nişleri mukarnas ve çinilerle süslü, apsit bölümündeki alçı altarlar oldukça gösterişlidir.


Ermeni Katolik Kilisesi

4. MAR PETYUN (KELDANÎ KATOLİK) KİLİSESİ

Tapuda Keldanî Katolik Kilisesi Cemaati Vakfı adına kayıtlı kilise, Savaş Mahallesi Şeftali Sokak Numara 2’de, bulunmaktadır.
Yapılış tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte en erken 17. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Kilisede bulunan bir kitabeden 1834 tarihinde onarım gördüğü anlaşılmaktadır. Kemerlerle bölünmüş üç nefli beş apsisli kilisenin bazalt taş duvarları, apsis önlerindeki baklava dilimli ve iki renkli taş döşemelerle bir bütünlük oluşturduğu görülmektedir.


Mar Petyun (Keldanî Katolik) Kilisesi

5. SURP GİRAGOS ERMENİ KİLİSESİ
Tapuda Ermeni Katolik Kilisesi Cemaati Vakfı adına kayıtlı olan yapı, Özdemir Mahallesi, Göçmen Sokakta bulunmaktadır.

Yapının hangi tarihte yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte 16. yüzyılda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Kilise 1960 yılına kadar askeri depo gibi değişik amaçlarla kullanıldıktan sonra Sur Ermeni Cemaatince devralınarak, kısmi onarımla tekrar asıl işlevine kavuşturulmuştur. 1965`te kilisenin tavanı kısmen, 1986 tamamen onarılmıştır. Fakat 1988–89 yıllarında ahşap çatısı yıkıldığından içi toprakla dolan kilise, mabet olarak kullanılamaz hale gelmiştir.


Surp Giragos Ermeni Kilisesi

6. SURP SARGİS KİLİSESİ

Tapuda Ermeni Gregoryan Cemaati Vakfı adına kayıtlı olan kilise, Mardin Kapı yakınlarında Ali Paşa Mahallesi, Atalar Sokakta bulunmaktadır. Kilise, “Çeltik Kilisesi” ve Hızır İlyas Kilisesi olarak da anılır. Kilisenin yapılışına dair kitabesi bulunmamakla birlikte 16. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Surp Sargis Kilisesi’nde de ana yapı malzemesi bazalt taştır. Duvarlar, sütunlar, sütun başlıkları, kemerler, merdiven basamaklarında, kapı ve pencere lentolarında ayrıca döşemelerde de bazalt taş kullanılmıştır. Dört kemer dizisinin birbirinden ayırdığı beş nefli kilise iki katlıdır. Surp Sargis Kilisesi’nin üst katta bulunan odaların tonozunda ses yutucu küpler görülebilmektedir.

7. SAINT GEORGE KİLİSESİ

Kara Papaz adıyla da bilinen kilise, Sur İlçesi’nde Viran Tepe’yi izleyen İçkale’nin kuzeydoğu ucunda, Dicle vadisine bakan sert uçurumun üstüne sur duvarlarıyla bir bütün olacak şekilde yapılmıştır. Yapının Hıristiyanlıktan önce putperestler için yapıldığı, sonra kiliseye dönüştürüldüğü yazıla gelse de Bizans yapısı olduğuna dair görüş ağır basmaktadır. Kilisenin 4. veya 5. yüzyıllarda yapıldığı tahmin edilmektedir.

8. SÜRYANİ PROTESTAN KİLİSESİ

Kilise, Sur İlçesi Cemal Yılmaz Mahallesi, Muallâk Sokakta bulunmaktadır.

Kilise, Süryani Cemaatı adına kayıtlıdır. Kesin olarak ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte 19. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Dikdörtgen planlı kilisenin narteks bölümü yapıya eklentidir. Önceleri tek kat olan yapıya daha sonra ikinci kat da eklenmiştir. Kilisenin üstü kubbe ile örtülüdür ve çan kulesi de bulunmaktadır. Bugün kısmen yıkık ve boş bir halde olan kilisenin onarımı, 30.12.2008 sözleşme tarihi itibariyle Vakıflar Bölge Müdürlüğünce yaptırılmaya başlanmıştır.

�