1819`da yazan Trabzonlu Pjişgyan`a göre `Hepsi Rum ve Ermeni mühtedisi olan Sürmeneliler haydut insanlardır. Ermeni olanlar Hemşin`den gelmiş olup bugüne kadar Ermenice konuşurlar., Ermeni lakaplarını da muhafaza etmişlerdir. İçlerinde Hıristiyan ibadetlerini bilen, haça hürmet eden ve kiliselere gizlice yardım eden ihtiyarlar mevcuttur.` 1847`de Sultan Abdülmecid tarafından tetkik gezisine gönderilen Feruhan Bey`e göre Sürmene ahalisi 1715 yılında Müslümanlığı kabul etmiş olup çoğu halen (19. yy ortalarında) Ermenice konuşmaktaydı. İttihat ve Terakki yönetimi tarafından 1913`te verilen Türkyuvası adı, bu hususların dolaylı teyidi niteliğindedir.

Trabzon`un kasabaları, Akçaabat ve Sürmene

Trabzon`da yerleşik 5539 Ermeni`den başka, civar kasabalarda 10779 Ermeni yaşardı. Küçük Dorana limanı etrafında toplanan 20 köy ve 18. asır başlarında Hamşenliler tarafından kurulmuştu. Çok sık ormanlık olan bu bölgeyi Ermeniler ekili topraklar haline getirip, tütün ve fındık yetiştirmeyi başarmışlar. Yüzyılımızın başlarında 951 nüfuslu Zefanos`ta Surp Toros Kilisesi, bir okul; 147 nüfuslu Komra`da Surp Pırgiç Kilisesi; 400 nüfuslu Kalafaka`da Surp Kevork Kilisesi ve bir okul; 1210 nüfuslu Sürmene`de Surp Kevork Kilisesi vardı. Sifter ve Abion`u da eklersek 20 kasabalık bu grupta 6500 Ermeni yaşardı.
Trabzon güney batısındaki 16 köylük grupta ise yaklaşık 7000 Ermeni vardı, bunlardan 3517`si Akçaabat`ta olmak üzere nüfus her birinde bir kilise ve bazen de bir okul bulunan aşağıda adları bulunan köylere, yayılmıştı; Zavardiya, Mala, Ağro, Orus-Satari, Ünifa, Azret, Elmanotz, Tots ile Içaksa, Ilanots, Lagana, Karaga, Horhorud, Kuhla, Manctçeler, Kalonya, Olasa...

Sürmene kazası : Surp Krikor Lusavoriç, Surp Toros,Surp Kevork, Surp Asdvadzadzin Meryem Ana Kiliseleri
Mala köyü : Surp Kevork kilisesi
Ağro köyü : Surp Krikor Lusavoriç
Orus-Satari köyü : Surp Garabet
Lagana köyü :Surp Krikor Lusavoriç
Içaksa köyü : Surp Kevork kilisesi

Anatolian Armenians