Bu kadar tarihi değer varken ve kimsenin sahip çıkmaması çok acı, dilerim birileri bu tarihi yapılara sahip çıkar.

Çatak: Batı Ermenistan’ın Van Vilayeti’nde, Van Gölü’nün güneyinde bulunan kaza.
Doğu Dicle ve bu nehrin bir kolu olan Sevtikin (Sivtikin) Vadileri’ni içine almaktadır. Büyük Hayk’ın Mok Eyaleti’nin Arkayits, Cermadzor, İşayr ve kısmen de Vaspurakan Eyaleti’nin Bujunik ve Andzevatsik bölgelerine denk düşmektedir. Merkezi, Tağ (Şatakhtağ) Kasabası’dır.
XIX. yüzyıl ortasına kadar Çatak, yöneticilerinin zaman-zaman Hakkâri Kürt Hanlığı’na tabi olduğu bir yarı-özerk Ermeni beyliğiydi.

Bölge, daha sonraları Osmanlı İmparatorluğu’nun sıradan bir idari bölgesine dönüşmüştür. Kürt ve Türk saldırılarından yılan çok sayıda Ermeni, farklı bölgelere iltica etmeye mecbur olmuş ve onlar tarafından terk edilen yerleşim yerlerine zamanla yeni gelen Kürtler ikamet etmiştir.

Bölge Ermenileri 1896 Haziran’ında meydana gelen Van Katliamı esnasında büyük kayıplar vermiştir. Vaspurakan Bölgesi dini önderinin temsilcisi A.Margaryan’ın verilerine göre Çatak Bölgesi’ndeki 18 köyde 270 kişi öldürülmüştür. Tüm bunlara rağmen XX. yüzyıl başında Çatak, Van Vilayeti’nde Ermenilerin çoğunlukta olduğu bölgelerden biriydi. Çatak’ın güneydoğu ve kısmen de kuzey kısımlarındaki çok sayıda köy tamamen Ermenilerden boşaltılmış olmasına rağmen büyük bir kısmının eski isimleri (Arkanis, Glesor, Gotis, Tağvers, Tılolants, Dsarnots, Korants, Kortak, Hatsis, Horis, Çiçants, Çıçkants, Mardants, Norovats, Şaments, Şıkevants, Calkants, Surb/Aziz Gevorg veya Simgorik, Verişen vs.) korunmakta ve kilise ile mezarlığın kalıntıları bulunmaktaydı.

Van’daki Rus konsolos yardımcısı V.Manski’nin verilerine göre 1889 yılında Çatak ahalisinin %59′u Ermenilerden oluşmaktaydı. Aghtamar dini önderliğinin 1914 yılı istatistiklerine göre ise Çatak’ın 12.418 kişilik nüfusunun 6.560′ı (%52,8′i) Ermeniydi. Bu insanlar genelde hayvancılık, tarım (Pesan Ovası’nda), arıcılık ve şalcılıkla (özellikle Tağ kasabasında) uğraşmaktaydı.

XX. yüzyıl başında Tağ’ın (Kürek ve Gülalakyan dağları arasında bulunan vadide, Tigris/Dicle kıyısında). 200-250 ev Ermeni nüfusu Yukarı, Aşağı ve Crağatsi (Su değirmeni) olmak üzere, 3 mahallede yaşamaktaydı. 2 kiliseye (Surb Astvadsadsin ve Surb Stepanos), erkek ve kızlar için iki ayrı okula, kütüphaneye, “Tigris” ve “Ankakh (bağımsız) Tigris” gazetelerine sahipti.

1896 ve özellikle 1915′te, Çatak Ermenileri, düzenli savunma sayesinde (1915 Çatak kahramanlık muharebesi) katliamlardan büyük oranda kurtulabilmişlerdir. 11 Mayıs 1915′te Dro (Drastamat Kanayan) yönetimindeki gönüllü birlikleri Tağ’a girdiler. Temmuz ayındaki Rus ordularının beklenmedik ricatı sebebiyle Çatak Ermenileri de mecburen Doğu Ermenistan’a göç etmişlerdir.

Çatak bölgesinde bulunan bir dizi ortaçağ Ermeni kilisesi ve mimari anıt 1960′lı yıllarda hâlâ ayaktaydı. Tağ kasabasının Surb Hovhannes Mıkırdiç Kilisesi (XVII yüzyıla ait olan bu kilise 1880-82 yıllarında Aghtamar Katolikosu III. Khaçatur tarafından temelden yeniden inşa edilmiştir) büyük (14×20 m.), üçlü bazilik formunda inşa edilmiş, iki çift haç şeklide girintili, doğu kısmından ana bölüme doğru açılan üç apsitli bir yapıdır. Dokuz kısımlı çatı oval formda, yelpaze geçmeli alçak külahlarla örtülüdür.

Nehrin sol kıyısında Surb Stepanos Kilisesi (XVII. yüzyıl) bulunmaktadır. Bu kilise, iki yanında gayet dar ve uzun odacıkları bulunan iki taraflı çatılı bir binadır (6×13 m).

Tağ kasabasının 1 km. kuzeyinde, iyi korunmuş durumda Surp Astvadsadsin Kilisesi ayaktadır. Bu kilise, bir çift girintisi ve yan duvarlarındaki derinlikleriyle iki taraflı çatılı bir yapıdır. Apsit kısmı, Ermeni mimarisinde son derece ender görülen dört oturumlu şekilde inşa edilmiştir.

Surp Astvadsadsin’in yakınında iki taraflı çatılı yapı tipinde, sunağı yarı-oval apsitli Surp Yerrordutyun Kilisesi bulunmaktadır. Bu yapı, aynı tipte erken ortaçağ kilisesi temelleri üzerinde yapılmıştır. Doğu yönde eski kilisenin belirgin nal şeklindeki sunağı korunmuştur.

Tağ’ın güneyinde, günümüzde Kaşik olarak anılan köyde iki kilise vardır. Biri bazilik ve iki taraflı çatılı, köy dışındaki ise kubbeli (gayet iyi şekilde korunmuş) bir yapıdır.

Tağ’ın güneydoğusunda, Çatak Nehri kaynağı kıyısında Surp Astvadsadsin (XIV. yüzyıl) Kilisesi ayaktadır. Bu yapı kubbeli bazilik şeklinde olup iki çift kubbeli, güçlü girintili, doğu tarafındaki sunağı dikdörtgen apsitlidir. Kubbealtı karesinin kubbeye geçişi yelpazeler sayesinde gerçekleştirilmiştir. Külah-kubbe iç taraftan silindirik, dışarıdan ise sekizgendir.

Sevtikin Köyü’nde Surp Digin Kilisesi (X. yüzyıl) ayaktadır. Bu kilise dört sunaklı, merkez kubbeli olup kabaca işlenmiş bazalt taşlarıyla inşa edilmiştir. Kuzeydoğu köşesinde apsitli bir odacığı, güneydoğu köşesinde ise dikdörtgen bir odası bulunmaktadır. Kilisenin tek girişi batı yönündedir. Külah şeklindeki kubbenin altındaki dörtgenin içten silindirik, dıştan ise sekizgen kubbeye geçişi yelpazelerle gerçekleşmektedir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.

Çatak Ermeni Köyleri

Yigi Köyü – Surp Amenapırgiç Manastırı ve Tsağka Manastırı
Avzni Köyü – Surp Vartan Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Ağaçlı Köyü
Baragund Köyü– Surp Vartan Kilisesi
Pols Köyü– Surp Astvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana Kilisesi) Akçabük Köyü Mezrası
Prisava Köyü – Kısa bir süredir Kilisesi yok
Glesor Köyü – Kısa bir süredir Kilisesi yok - Yeni Türkçe adıyla Narlı Köyü
Yeritsu Mezre Köyü –Kısa bir süredir Kilisesi yok
Çatak Surp Stepanos Kilisesi (Çatak Kürt köylerinde 4 harap Kilise bulunuyor)
Khlktun Köyü – Kısa bir süredir Kilisesi yok
Khumar/Xumar Köyü – Surp Tateos Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Dalbastı Köy
Tsitsants Köyü – Surp Khaç/Haç Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Körüklü Vadisi
Çatak Merkez -Surp Kevork Kilisesi
Tsuğ Köyü– Surp Hovhannes Kilisesi
Kagaziz Köyü– Surp Kevork Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Karabulak Köyü
Kağpi Köyü–Surp Haç Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Korulu Köyü Yuvalı Çam Mezrası1
Kağpi Köyü– Surp Kevork Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Korulu Köyü Yuvalı Çam Mezrası2
Kajet Köyü – Surp Astvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana Kilisesi) (1)
Kajet Köyü – Surp Şimavon Kilisesi İsmi aynı değişmemiş (2)
Kajet Köyü – Surp Kevork Kilisesi (3)
Kajet Köyü– Surp Stepanos Kilisesi (4)
Korovank Köyü– Surp Sarkis Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Korulu Köyü Övenler Mezrası
Çiçants Köyü – Kısa bir süredir Kilisesi yok - Yeni Türkçe adıyla Çılga Köy
Kvars Köyü – Surp Astvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana Kilisesi) - Yeni Türkçe adıyla Söz Veren Köyü
Haro-Mezre Köyü – Surp Sarkis Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Övecek Köy
Hinents Köyü– Surp Astvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana Kilisesi) Yeni Türkçe adıyla Korulu Cünük Mezrası
Hinents Köyü– Surp Giragos Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Korulu Köy Arnos dağı zirvesi
Hinents Köyü – Surp Kevork Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Korulu inınıs
Martanis Köyü – Kısa bir süredir Kilisesi yok - Yeni Türkçe adıyla Konalga Köyü
Martsekh Köyü – Surp Şimavon Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Çılga Köyü Mezrası
Kyoşk Köyü– Surp Sarkis Kilisesi
Nahvandi Köyü– Kısa bir süredir Kilisesi yok
Şahrur Köyü – Surp Amenapırgiç Kilisesi
Heşat Köyü– Kısa bir süredir Kilisesi yok - Yeni Türkçe adıyla Heşet Mahallesi
Seğjants Köyü – Surp Kristapor Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Övecek Köyü Kıyıcak Mezrası
Paponts-Mezre Köyü – Surp Amenapırgiç Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Sözveren Köyü Papan Mezrası
Çfuk Köyü– Surp Stepanos Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Akçabük Köyü Mezrası
Sag Köyü – Surp Kevork Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Kaçit Köyü Sak Mezrası
Sargea Köyü– Surp Astvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana Kilisesi) - Yeni Türkçe adıyla Atlıhan Köyü
Soğvants Köyü –Surp Amenapırgiç Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Bahçeli Evler Mah 1
Soğvants Köyü– Surp Şimavon Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Bahçeli Evler Mah 2
Sivtki Köyü – Surp Harutyun Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Övecek Köy Düğümlü Mezrası
Taspar Köyü – Surp Şimavon Kilisesi - Yeni Türkçe adıyla Çılga Köy Karadana Mezrası
Krmentsi Köyü – Kısa bir süredir Kilisesi yok - Yeni Türkçe adıyla Sözveren Köy Kirazlı Mezrası

ÇATAK ÇEVRE VE TARİHİ ESERLERİ KORUMA DERNEĞİ
Dernek Başkanı: ALİ SULMAZ 0535 243 10 09