Kars`ta 937 yılında 12 Havariler adına yaptırılan kilise, ayakta durduğu bin 76 yılda 4 kez cami 4 kez de kilise olarak kullanıldı.

Kars Kültür ve Turizm Müdürü Hakan Doğanay, yaptığı açıklamada, Bargatlı Krallığı tarafından 12 Havariler adına yaptırılan Havariler Kilise`nin günümüzde Kümbet Camisi olarak kullanıldığını söyledi.

Bargatlı Krallığı`nın bu tarihler arasında Kars`ı başkent yaptığını ifade eden Doğanay, ``Bu kilise 1064 yılında Selçuklu Devleti`nin Anadolu`yu fethetmesinden sonra Selçuklu Sultanı Melikşah tarafından camiye çevriliyor. Anadolu`da fethedilen yerlerde bulunan yapıların en büyüğü camiye çevrilirdi`` dedi.

Doğanay, Selçukluların esere Kümbet Camii adını verdiğini anımsatarak, şunları kaydetti:

``1064 yılında Selçuklular burayı terk ettikten sonra eser tekrar kiliseye çevriliyor. Belli bir zaman geçtikten sonra Osmanlılar Kars`a hakim oluyor. 1579`da Lala Mustafapaşa Kars`ı yeniden imara geldiğinde yeniden camiye dönüştürülerek ibadete açılıyor. Burası camiye çevrildikten sonra 1877-1879 Osmanlı-Rus savaşında Kars 40 yıl Rus esareti altında kaldı. Ruslar döneminde burası Ortodoks Kilisesi oluyor ve 1890 yılında yanına çan kulesi yapılıyor.``

Doğanay, Rusların Kars`ı hakimiyeti sırasında yapılan çan kulesinin ise 1918 yıkıldığını belirtti.

`Eser, Kars Etnografya Müzesi olarak da kullanıldı`
Kars`ın yeniden Osmanlı hakimiyetine girdiğini anlatan Doğanay, bu tarihte yapının camiye çevrildiğini ifade etti. 1919 yılından sonra Kars`ın 2 yıl Ermenilerin esareti altında kaldığını belirten Doğanay, şunları kaydetti:

``1919 ve 1921 yılları arasında cami Ermeniler tarafından tekrar kiliseye çevriliyor. Cumhuriyet dönemine yaklaştıktan sonra Kars 30 Ekim 1924`te kurtuluyor ve Türkiye Cumhuriyeti topraklarına katılıyor. Kilesi sonra da camiye çevriliyor. Yani 4 dönem boyunca kilise-cami olarak kullanılıyor. Burası 1970-1990 yılları arasında Kars Etnografya Müzesi olarak kullanılıyor. Daha sonra müzeye fiziki alan olarak yetersiz kalan yapı 9 yıl kadar kendi kaderine terk ediliyor. Burası 1999 yılında da Vakıflar Bölge Müdürlüğü`nün emrine geçiyor. Vakıflar Bölge Müdürlüğü eseri restore ediyor ve cami olarak kullanılmak üzere Diyanet İşleri Başkanlığı`nın emrine tahsis ediyor. Yapı şu anda cami olarak kullanılıyor.``